O pasado venres 20 de xaneiro estivemos acompañando ao noso amigo Toni Doñate na presentación do seu libro “La ilusión” (La Documental Ediciones), recopilación de textos diversos escritos ao longo destas dúas últimas décadas (como di el mesmo: “crítica cultural sentimental). O evento tivo lugar en Vigo, na librería Versus, e, xunto a nós participou tamén o escritor e crítico David Rodríguez. Este foi o texto que preparamos para o evento:

Ilusión procede do latín “Illusio, -onis” e significa “engano”. Á súa vez, este procede de “illudere”, “enganar”, que, á súa vez, procede de “ludere”, xogar. A etimoloxía, esta vez, recolle con fidelidade dúas das varias liñas de forza que percorren este libro: o engano e o xogo. Non o xogo no sentido actual que un pensa en casas de apostas e anuncios nas radios deportivas.

A historia dos textos que aquí se reúnen é coñecida. Antonio Doñate, licenciado en Belas Artes en Valencia a principios da década de 1990, termina recalando en Vigo a mediados deses anos enfocando a súa traxectoria profesional no campo do deseño tras unha breve andaina polo mundo da arte. Albergando desde a adolescencia un interese profundo pola escritura, a comezos do século XXI atopa unha ferramenta coa que se sente cómodo na tarefa de escribir, pola falta de intermediarios no proceso de escritura e publicación: os recentemente nados blogues.

Anteriormente escribira textos para revistas como “Fe” (da que foi co-creador) ou relatos como o que lle serviu para gañar un concurso en Radio3. Desde o comezo, o seu blogue (“enfermedades modernas”), escrito baixo o nick “contra” (a explicación, no prólogo do libro) logra unha popularidade considerable na incipiente blogosfera galaica (a pesar de non estar escrito en galego). Os seus textos, dotados dunha capacidade analítica pouco común e dunha prosodia demoledora -coma se estivesen pensados para ser lidos, que lidos, declamados, en voz alta- articúlanse inicialmente a partir do uso da primeira persoa do singular -tono confesional, polo tanto- e dunha necesidade apremiante de atopar, primeiro, lectores, e, despois, iguais. Aínda que comeza sendo como di el mesmo “a columna de opinión que todos cren merecer”, aos poucos vai virando cara a algo moito máis persoal. A través dos seus escritos semlla ir aparecendo unha conciencia de si mesmo especialmente dolorida, unha conciencia que vai instándose a si mesma a ir desfacéndose dos enganos que estruturan a vida de certo sector -chamémoslle “culto” ou, mellor “con pretensións de culto”- das clases medias da época. E aquí quero facer un pequeno inciso. Na miña opinión, este libro -xunto cos dous anteriores-, recolle, a través de todos estes textos breves, o tránsito que leva a cabo Antonio para facer a súa saída da “matrix postfranquista”. A desfacerse da carga do software mental inoculado nos anos de formación, non baixo a forma da imposición disciplinaria-dogmática que sufriron as xeracións anteriores, senón baixo directrices máis brandas pero igual de penetrantes e tóxicas. Como di el mesmo na entrada titulada “EL VIGOR” de novembro de 2019 en “sobre as cousas” (PAX. 96):
“O retroceso social, consecuencia do conflito civil, fixo que recibísemos unha educación anacrónica, máis férrea; ou, en calquera caso, con menor voo que a coetánea, a propia do noso tempo. Tan lonxe da espontaneidade obreira como da excentricidade das clases altas, as novas familias urbanas do desarrollismo concentraron no acceso á educación a súa aspiración. Había que chegar alí, e para iso era preciso domarse para encaixar, para someterse á uniformidade e non dar a nota. Así, a clase media construíuse arredor da contención.
Tamén da cultura do medo. “

“Enfermedades modernas”, entre outras cousas, creo, funcionou en parte como plataforma de probas, como lugar no que modelar ideas e reflexións sobre os temas que lle obsesionaban. Baixo todos eles subxace un fondo común: poñer sobre a mesa a panoplia de falsidades e enganos baixo os cales funcionan o mundo das relacións persoais -amorosas, sentimentais, de amizade-, o da cultura, o das relacións laborais e, en último termo, por extensión a partir do microcosmos descrito, o conxunto das sociedades occidentais contemporáneas. Estas, modeladas baixo o dominio brando do capitalismo neoliberal, son o marco no que as existencias funcionan baixo as prioridades do propio desexo domesticado e capturado fundamentalmente polo consumo, polos estilos de vida e pola idea de “marca persoal”. A expresión cultural deste conxunto de tendencias é o que coñecemos como posmodernidade. Posmodernidad, que na súa versión máis antipolítica, significa sarcasmo e ironía fronte ao poder, nunca enfrontamento direto ou loita, só repregamento, autopreservación e nihilismo camuflado de crítica. A intelixencia obrigada a optar entre o colaboracionismo, -ese ser simple ornamento sen axencia- ou o desprazamento ás marxes.

Os tres anos de blogue sérvenlle para armar un discurso quizais fragmentario pero profundamente coherente. Como diría el mesmo: “de ferro”. Armado dun estrito programa teórico e estético cociñado polas lecturas de textos canónicos da psicoanálise, do marxismo ou da socioloxía contemporánea, pódese apreciar a progresión do estilo e dos temas nas máis de duascentas entradas do blogue, as voltas e revoltas contra e a favor da cultura (na súa versión “alta” e “baixa” ou “popular”), o cuestionamiento da forma torpe e infantil de levar as relacións por parte de moitos adultos, a asfixia emocional á que nos condenan as convencións ou as consecuencias nefastas de elevar altares, de entronizar ás figuras relevantes da creación, de “auratizar” a todo aquel dotado dunha imaxe sedutora, dun envoltorio atractivo e/o sofisticado. A intención de Contra nas entradas do seu blogue é atacar todo o que é alienante e, ao tempo, buscar/rescatar o que haxa de verdadeiro tanto nalgunhas das relacións persoais como en certas expresións do popular condenadas polos gurús da alta cultura e os seus altofalantes mediáticos.

Nos comentarios do seu blogue -desaparecidos xunto á empresa que os xestionaba, haloscan- líbranse encarnizadas batallas dialécticas nas que o personaxe detrás dos textos mostra unha vertente insospeitada da persoa: fronte á contención e a certa timidez da vida real, naqueles primeiros dousmiles de Antonio, contra resultaba expansivo, falador e, ás veces, ata un pouco macarra. No terreo da escrita era un adversario durísimo, un tembile e lúcido observador das incoherencias, das falsidades e da autoindulgencia que practicabamos todos en maior ou menor medida. Os seus textos sinalaban e desmontaban moitos dos supostos tácitos que rexían a nosa vida social de entón: a necesidade de distinguirse, a apelación á “cultura de nomes” que che facía parecer máis listo, o afán de ser recoñecido por levar un certo estilo de vida e por ter uns gustos e referencias determinadas… Todos estes males, todas estas enfermidades modernas, vinculadas entre si por un individualismo pagado de si mesmo e polo desprezo tácito do emocional, da expresividade afectiva e pola desconfianza irónica nos vínculos. Estar involucrado na vida dos demais debería ser algo máis que compartir ceas e/ou saídas pontificando sobre frivolidades, entregados con paixón ao insubstancial mentres o substancial era esquivado, tamén con paixón.

En 2004, tras un suceso tráxico na súa vida, termínase “enfermidades modernas”. Tras este blogue, participa noutro proxecto web, colectivo, “la nevera”, onde ten unha sección chamada “perlas ensangrentadas”. O tempo levouse por diante a “la nevera”, pero Internet Archive conserva as entradas 42 a 61 (xullo de 2005). A música, as amizades, as festas, a análise intensiva de si mesmo: moitas das pautas temáticas de “enfermidades” marcando contidos e ton.

Nese mesmo 2005, chega a época ”fotolog”. Fotolog -un sistema mínimo de publicación web no que cada entrada consistía nunha imaxe máis un texto- tampouco existe actualmente, pero, de novo, grazas a Internet Archive é posible rescatar algunhas entradas, 39 concretamente. O nome do fotolog profundaba nas intencións de enfermedades modernas: “protesta e romance”. O formato anunciaba a chegada das redes sociais (en 2005, lembremos, aparece Facebook). Sobre o papel, a publicación estándar dos usuarios de fotolog consistía nun texto mínimo acompañando dunha imaxe a gran tamaño. Contra, agora c-n-t-r-a, perdida a “ou” por culpa de usuario que se adiantou en rexístrolle do nome, comeza adscribíndose ao devandito estándar, pero a medida que pasa o tempo e faise á nova ferramenta, os súas posts gañan en lonxitude e en profundidade, volvendo, unha vez máis, ao seu catálogo de preocupacións e obsesións. O seu fotolog vai anticipar, por certo, unha das ideas centrais do que será o seu segundo libro “Acceso al comportamiento”. Nunha das series que garda Internet Archive vense as miniaturas dalgunhas entradas. As imaxes son títulos en letra branca de gran tamaño sobre fondo negro. Lemos: ““Sí”, “La calle es nuestra”, “La caída de la tierra”, “Acción de gracias”, “y el cantante”, “pavement”, “el corte inglés”. Visto en retrospectiva é inevitable lembrar outra secuencia, esta en letras negras de gran tamaño sobre fondo branco: “constitución-calvario-progreso-independencia”. O inspiradísimo xogo psicoxeográfico que nos impacta en “Acceso al comportamiento” o seu libro de 2011.

Entre 2008 e 2009 colabora co desaparecido diario Xornal de Galicia escribindo unha columna semanal no suplemento “Nós”. Tamén no suplemento de cultura da edición galega do diario O País. En 2009 aparece a súa primeira novela (autoficción?): “La paz social”. Nela atopamos todas as claves temáticas e estilísticas que aparecían nas entradas das súas experiencias blogueiras. Os protagonistas corresponden xeracionalmente co propio Antonio e os seus círculos de amizades e coñecidos do momento. As voces narradoras interróganse, fálanse a si mesmas, dan voltas sobre os fundamentos da vida que están a levar, sobre a falta de verdade que acompaña a case todos os seus actos. As relacións estrutúranse a partires de valores como o narcisismo, a importancia da discreción, a troncalidade da contención, o medo a seren feridos ou o estabrecemento de pactos táctios de non agresión que exclúen, ao tempo, os intercambios reais de sentimentos. A toxicidade ambiental deposítase sobre as persoas de forma imperceptible. A procura da distinción camufla unha sociabilidade desconfiada e unha “intimidade adelgazada” en expresión de Constantino Bértolo. Se “La Paz Social” ten o ton dunha expiación, dunha catarse -ou mesmo dun axuste de contas-, “Acceso al Comportamiento” engade á descrición dunha vida estrañada, alienada, un xogo de enxeño entre a performance artística e a técnica de “deriva” situacionista que dota ao libro dunha dimensión diferente. Quizais dunha estraña forma de poesía na que a procura absurda dun sentido que está en fuga permanente produce de maneira imprevista a ilusión de sentido.

Tras os dous libros, un pouco de silencio. A pesar dos perigos flagrantes das redes sociais, a pesar da desconfianza e do recelo derivados dos efectos dañinos da multitarea, do scroll infinito ou da atención fragmentada en miles de anacos, Antonio tamén xoga a este xogo. Entradas de facebook máis ou menos regulares, unha tempada intermitente en twitter, unha conta de instagram posta ao día. É o signo dos tempos: a experiencia colectiva máis importante da que participa gran parte da humanidade simultaneamente. Como resistirse a ela? Como non entrar no xogo máis grande ao que todo o mundo está a xogar todo o tempo aínda sabendo dos seus efectos máis perniciosos?

En 2019 levanta o blogue colectivo en galego “sobre as cousas”. Desde o seu nacemento ata o seu final en 2021 este dá espazo a un puñado de amigos e coñecidos para que escriban sobre o que lles apeteza, cun certo rumbo cara ao comentario social, a política desde fóra dos partidos e a análise -unha vez- máis da cultura en todas as súas formas desde unha variedade considerable de perspectivas. As súas entradas aquí, asinadas baixo o nick “editorial” seguen sendo recoñecibles aínda baixo o efecto difuminador da autoría colectiva. Están a agudeza e a lucidez habituais, a esixencia ética e intelectual ou a análise de urxencia dalgúns fenómenos culturais relevantes. Xunto a eles, de forma explícita, novas temáticas sobre as que expresar as inquietudes do momento. Dous delas destacan especialmente: o feminismo e a crianza. Unha frase memorable que todos os homes deberiamos levar gravada connosco á mantenta da folga feminista do 8 de marzo marca o nivel de autoexigencia: [Entrada “8M” de novembro de 2019 en “sobre as cousas” (PAX. 79):]
“Ser homes, crecer como homes, educarse como homes foi —ata día de hoxe— sinónimo de ser machistas, e iso non se pode maquillar. Ben, poder pódese todo, dende logo, pero salta á vista. Digámolo xa: non imos, nos días que nos resten, limpar dabondo, quedar a pre. E esa asunción, xunto á esixencia de intentalo, parece un bo xeito de empezar a andar.”

As reflexións sobre a crianza, froito da súa experiencia persoal, apártanse do que é habitual nos escritos sobre o tema. Un pouco lembran a aquilo que dicía Santiago Alba Rico, cando nun dos seus textos contaba a resposta que lle daba a súa filla pequena á pregunta de “para que serven os nenos” “Pois para coidar de eles”. Esa perda de centralidade do un mesmo e o suxeito conseguinte que nace despois da experiencia de ter que adicar todo o tempo dispoñible ao coidado convértense en preocupacións fundamentais. No texto sobre os cinco anos da súa filla, enlaza feminismo e crianza noutro parágrafo memorable:
[Entrada “CINCO ANOS” de outubro de 2020 en “sobre as cousas” (PAX. 116):]
A experiencia da crianza próxima supón o borrado do noso anterior espazo nas nosas relacións afectivas. Esa sobreatención que demandamos os homes, que nos foi concedida como un privilexio natural, vai deixar de existir. Nun fogar inmerso en apostas como a lactanción prolongada ou o coleito imos sentirnos desprazados. Todo iso dá moito traballo.

En total, 20 anos de textos de todo tipo recollidos nun volume que permite evidenciar a coherencia interna dun autor que posiblemente podamos recoñecer na voz dunha das protagonistas da Paz Social, “eu son cinco mil horas de ximnasio mental”. De alguén que sabe concerteza que deixarse levar sen máis tanto no terreo da produción intelectual como na planificación da propia vida é un camiño seguro cara á catástrofe. De alguén que sabe que é necesario un acto de vontade sostido, unha certa forma de disciplina, para deixar atrás os automatismos interiorizados durante os anos de formación, os pensamentos alleos que incorporamos sen demasiada crítica, as falsidades que defendemos como verdades á hora de pensarnos a nós mesmos ou todos os contos que nos contamos sobre quen son eu realmente e que queremos dos demais. Todas estas cuestións sen resposta última, só contestadas a base de resultados provisionais que vaian demostrando a súa validez segundo os vaivéns da vida vaian erosionándoos, fannos pensar na afirmación que facía Theodor Adorno sobre os procesos de pensamento: “a única ética posible que admite a razón é o seu propio cuestionamento de forma continuada”. Esa autoexigencia permea e tensa todas as páxinas deste libro e, atreveríame a dicir, por extensión, todos os textos que Antonio foi escribindo ao longo destas dúas décadas.

Termino. “Ilusión” é unha palabra contraditoria en si mesma. Facerse ilusións adoita ser un noxo, pero ter ilusión por algo/alguén pode ser unha maneira aceptable de conducir os días, case un programa de mínimos cando a estrañeza e o extravío tíngueno todo de tonalidades sinistras. O dicionario acolle catro sentidos diferentes para ela:

1. f. Concepto, imaxe ou representación sen verdadeira realidade, suxeridos pola imaxinación ou causados por engano dos sentidos.
2. f. Esperanza cuxo cumprimento parece especialmente atractivo.
3. f. Viva compracencia nunha persoa, unha cousa, unha tarefa, etc.
4. f. Ret. Ironía viva e picante.
   Penso que as acepcións 2 e 3 describen con exactitude as experiencias previa e posterior á lectura deste libro. A acepción 1, que sempre rolda a toda creación humana, está permanentemente asediándonos, coma se a pantasma da cultura fóra precisamente ese: que toda recepción do feito por outros sexa un produto da nosa imaxinación, que iso que cremos que é tan bo, que está tan ben feito, que dá tanto pracer ler/ver/escoitar, é en realidade, un timo, Con todo, a pesar desta prevención, podo dicir que se algo describe correctamente a miña experiencia (tanto a previa como a posterior) como lector desta “A ilusión” son as acepcións 2 e 3: unha esperanza cuxo cumprimento parece especialmente atractivo e unha viva compracencia nunha persoa, unha cousa, etc.

Moitas grazas por asistir