ZAMA01

ZAMA, entre a disolución da identidade e a imposibilidade do mito

“Escucho a quienes dicen que hay algo amargo en Zama; creo que se confunden con esa frase de “Digo no a sus esperanzas”. Somos un país tan católico que pensamos que decir “no” a las esperanzas es algo malo. Al contrario, decir “no” a las esperanzas es el acto humano de rebeldía más grande. Ser capaces de destruir las esperanzas. Si anduviéramos así por el mundo, seríamos casi inmortales. “
Lucrecia Martel, entrevista en Clarín Revista Ñ, 15.09.2017

 

ZAMA02
Un neno porteado por un escravo é presentado ao protagonista de Zama. De súpeto comezamos a escoitar a súa voz sen que a imaxe da súa cara corresponda coa de alguén que está a falar. Vemos un corpo e escoitamos unha voz que non sabemos se é voz en off ou se é delirio do protagonista:
“El doctor don Diego de Zama, el enérgico, el ejecutivo, el pacificador de indios. El que hizo justicia sin emplear la espada. No el Zama de las funciones sin sorpresas ni riesgos. Zama el corregidor: un corregidor de espíritu justiciero. Un hombre de derecho. Un juez. Un hombre sin miedo”.

 

A voz en off describe unha identidade. Unha voz descorporeizada, disociada da materialidade dun ser, constrúe o retrato dun personaxe que linda co mito. A partir de aí asistimos a unha destrución programada en tres etapas deste relato inicial. Diego de Zama, funcionario da coroa española nos territorios coloniais de Paraguay do século XVIII, queda abandonado na vila de Valparaíso, na fronteira física, social e espiritual existente entre a “civilización” española e a alteridade radical dos nativos sudamericanos. Na primeira etapa da súa destrución asistimos aos intentos desesperados de don Diego por modificar a súa situación. Envía cartas ao gobernador, relaciónase cos notables da vila e fala continuamente da súa muller e as súas fillas. Na segunda, tras un lapso de tempo non determinado, presenciamos a progresiva degradación de don Diego: a intuición de que non vai saír de onde está lévao a entregarse a unha especie de vaga sensualidade sen obxecto claro. Convertido en galán decrépito, espía as mulleres indíxenas e persegue con desesperación a muller do ministro de facenda sen éxito algún. Nestes dous primeiros actos vai perfilándose a través de conversas en contextos diversos a figura do seu mito contraposto: Vicuña Porto, bandido de dimensións lendarias que azouta a rexión e do que tan pronto corren noticias da súa morte como do seu labor de pillaxe e saqueo. A súa figura medra en paralelo á desintegración de don Diego, anunciando o enfrontamento que terá lugar no terceiro acto. Será esta última parte do film a que proporcione as escenas de máxima intensidade: integrado nun escuadrón de dubidosa marcialidade, don Diego intérnase nunha selva que evoca o descenso aos infernos do protagonista de “Aguirre a cólera de Deus” ou a perda da razón que acompaña ao Kurtz de “Viaxe ao corazón das tebras” en busca do bandido mítico. Baleirado dos seus atributos e despoxado de calquera referente cultural ou simbólico, o protagonista de Zama rematará devorado polas forzas que rexen a vida na selva, nun proceso que funciona simultaneamente dende o exterior e dende o interior.

 

ZAMA04
Os temas principais de Zama semellan ser dous: por unha banda a perda da identidade unha vez que os mecanismos culturais que a sosteñen van difuminándose polo contacto cunha realidade radicalmente diferente. Por outra, o enfrontamento dos mitos -neste caso os referidos a ese brumoso tempo intermedio que transcorre entre a colonización española e a independencia das nacións sudamericanas- coa súa realidade material. Ambos conceptos dialogan entre eles ao longo de toda a metraxe, alimentándose mutuamente e intercambiando elementos estruturais tanto a nivel dialóxico como visual. Diego de Zama pénsase a si mesmo en termos míticos ao comezo do filme, e imaxínase, tras unha etapa de glorias variadas, reuníndose coa súa familia no mundo “civilizado” baixo o control da coroa de Castela: o seu relato de conquistas e triunfos ven sendo un exoesqueleto capaz de sostelo en pé en termos simbólicos. Porén, esta versión mítica de si mesmo vai sendo arruada coa meticulosidade que só proporciona o abandono e a parálise. A medida que o conto que se conta sobre si mesmo se estraga perceptiblemente xorden as dúbidas sobre a propia identidade. Os arrebatos concupiscentes desembocan na aparición dun fillo cunha indíxena, fillo ao que contempla cunha distancia que non é meramente a dos afectos ausentes, senón a do abismo cultural. Diego ve, no seu fillo, a algo a medio camiño entre os animais e os seres humanos e obsérvao coa curiosidade de quen contempla unha excrecencia propia. O ambiente do pobo onde vive, sen lindes claros entre a natureza e a sociedade -todos eses animais circulando libremente polo interior das casas, por exemplo- pero con clases sociais diferenciadas brutalmente, contribúe decisivamente ao seu proceso de desintegración. A non operatividade de facto das leis e as normativas imperiais definen nitidamente a condición de territorio de fronteira onde vive o corrixidor. A conciencia de habitante dunha sociedade ao estilo “occidental” vai debilitándose e evaporándose paseniñamente, entre a imposibilidade de revertir o proceso e a resignación que o vai acompañando.

 

ZAMA05

Esta porosidade entre natureza e civilización, entre indíxenas e colonizadores que xa racharon coa potencia imperial da que proceden é, quizais, a cuestión máis potente que presenta Zama. Os encadres de Lucrecia Martel, o uso dos tempos e a montaxe das secuencias afondan nesta idea e van impregnándonos coas súas resonancias. Ás veces vemos a don Diego coas súas mellores galas contemplando o río Paraná en estampas pictoricistas en que adiviñamos o residuo maiestático da súa condición. Noutras ocasións, planos curtos nos que conviven persoas e animais de forma caótica trasládannos esa idea de permeabilidade entre a condición civilizada e a natural. Algunhas escenas no interior do resto “civilizado” da vila semellan ser puras coreografías baleiras que remiten á perda de substancia dos rituais da metrópole. Quizais a secuencia máis redonda -nunha película repleta de secuencias memorables- sexa esa na cal o gobernador lle comunica a don Diego a negativa do rei a trasladalo. Nesa conversa que enlaza os tres actos da trama nun instante de máxima intensidade, aparece, compartindo primeirísimo plano xunto á faciana de don Diego, unha llama que pasea pola casa do gobernador coma un animal de compaña. Asistimos á posta en escena da demolición do mito e da disolución da identidade ante a mirada indiferente da natureza, personificada nese animal salvaxe semidomesticado que semella aburrirse coas penas do protagonista. Non é este o único plano no cal a potencia simbólica do mundo animal estoupa ante os nosos ollos. Antes, unhas augas revoltas cheas de barbos enfurecidos, e, despois, un cabalo que se xira para mirarnos mentres unha voz en off lle fala a don Diego (ou a nós, espectadores “civilizados”), trasládannos a mirada estrañante do mundo natural transmitíndonos vivamente a sensación de encerro (no primeiro caso) e de absurdo (no segundo) que impregnan toda a metraxe.

 

ZAMA06

No terceiro acto, á fronte dunha tropa que só merece o cualificativo de atrabiliaria, a selva -isto é, a natureza e as súas leis sen control nen límites- devoran definitivamente o protagonista. Para iso previamente acontece un cara a cara co outro mito da película, Vicuña Porto, outro resto da civilización que, despoxado da súa roupa simbólica é tamén pura excrecencia humana e o reflexo algo inexacto de Don Diego. Dous mitos -supostos ou reais, tanto dá- derivados da colonización nesa parte do territorio sudamericano enfróntanse como restos do naufraxio do imperio no territorio. O que queda da lei fronte ao que queda da súa transgresión, personaxes minúsculos atrapados nunha natureza demoledora. Perseguidos e capturados polos indíxenas e sometidos a un enigmático peche xunto cos seus compañeiros de expedición, os dous personaxes chegan á final da metraxe convertidos en meros restos materiais aos que aínda agardarán sortes diferenciadas. Don Diego, engurruñado no fondo dunha canoa, quizais durmido, quizais alucinando, ou quizás instalado nun territorio intermedio entre o sono e a morte, escoita con nós a voz dun neno que non vemos mentres a embarcación na que vai penetra no interior dun inmenso espazo verde totalmente alleo á presenza humana occidental.

 

ZAMA07
A forma en que Lucrecia Martel amosa ese mundo dúctil da fronteira e ese outro implacable da selva apóiase vigorosamente no tratamento do son. Nunha entrevista publicada na revista “Caimán, cadernos de cine” en decembro de 2017, a directora sinalaba un detalle en aparencia anecdótico: no século XVIII a maioría das ventás carecían de cristais. Isto facía que os sons do exterior entrasen nas casas difuminando a barreira entre “fóra” e “dentro”. Unha vez máis, a extremadamente fráxil separación entre o civilizado -a casa- e o salvaxe -ese exterior poboado de animais e indíxenas-. Os insectos, os ventos, os cánticos, o rumor do ar entre as plantas, os sons de todos os mamíferos e aves que conviven cos habitantes da beira do Paraná e mesmo o propio río configuran unha masa sonora omnipresente e protagónica que reclama vivamente o seu lugar no cadro xeral. Non entederíamos a experiencia de fronteira da mesma maneira sen a presenza deste ambiente sonoro. O agobio de don Diego e a súa permanente sensación de descomposición e absurdo están recollidas máis alá do texto dos diálogos e dos enunciados que portan as imaxes nesa atmosfera, familiar e reconfortante para os habitantes do territorio, e estraña e hostil para colonizadores varios e para estranxeiros de si mesmos como don Diego, “o enérxico, o executivo, o pacificador de indios, o que fixo xustiza sen empregar a espada”.

 

ZAMA08

Un detalle importante é a ausencia de elementos referidos á relixión. Como se a colonización non tivese levado a cosmogonía católica tan aló no xeográfico, a película enfronta de forma sutil o paganismo indíxena coas crenzas dos personaxes occidentais e occidentalizados: a racionalidade, o individualismo, o libre mercado e o dereito. Así observamos como todo este sistema de crenzas sen deus racha baixo o peso da súa distancia ao centro xerador de tales conceptos, mentres que a vida indíxena que tanto desprezan estes personaxes estranxeiros semella moito máis racional e sensata na súa harmonía integradora co contexto natural. Parece como se Lucrecia Martel quixese contrapoñer eses valores occidentais que están en pleno abrente no momento histórico en que se enmarca o filme fronte as milenarias culturas nativas dos territorios colonizados. A presenza exuberante da natureza xera a sensación vívida dun paganismo desbordante. O efecto deste é a existencia dunhas relacións entre todos os seres vivos que configuran unha sorte de humanismo alleo ao pulo da modernidade, desprezado por esta pero máis efectivo como xerador de sentido. Esta mirada revela, tamén, unha habitabilidade do territorio moito máis harmónica e sinxela que aquela que o ánimo civilizador enarbola como desexable e correcta. Atrapado pola apisoadora racionalizadora da modernidade e enfrontado á corrosión dos seus fundamentos occidentais, don Diego de Zama sucumbirá amosando, como poucas películas o fan, o fracaso brutal dese proxecto resultante da suma de imperialismo colonial, racionalidade totalizadora e estrañamento da natureza que coñecemos como modernidade occidental.

Columbus: habitar o espazo, habitar a propia vida

En agosto de 1951 o filósofo alemán Martin Heidegger foi invitado a dar unha conferencia na cidade de Darmstadt, arrasada durante a segunda guerra mundial e aínda en proceso de reconstrución nese momento. O obxecto da reunión -na cal había maioritariamente arquitectos, enxeñeiros, construtores, empresarios e políticos locais- era debater sobre a escaseza de vivenda na Alemaña da posguerra. Heidegger sorprendeu o seu auditorio cunha conferencia en que falou de cal era a esencia da construción e de como podiamos facer fronte á cuestión de habitar o desarraigo. Baixo o nome de “construír, habitar, pensar” o filósofo interrogouse por unha arquitectura capaz de buscar a integración coa natureza, de respectar a tradición histórica e de crear espazos comunitarios. É dicir, unha arquitectura que permitira a creación de lugares habitables.

Read more

blade runner 2049

Blade runner 2049: o futuro como ruina

Que estraña esta segunda parte de Blade Runner. Por unha banda están as súas imaxes -encarnacións visuais da idea de “marabilla”- e un sutil xogo fantasmagórico co glitch e o erro que remite ao videoarte e aos fallos na transmisión dixital da información. Por outra está o guión, tendendo cables coa película anterior, tratando de pechar liñas para cadrar todo, armando unha estrutura que poderíamos chamar “clásica”, suscitando con claridade unha introdución, un desenvolvemento dramático e un desenlace que abre a posibilidade a outra parte máis. Ambas conviven con dificultade: a contemporaneidade do visual colide cos corsés do escrito de xeito evidente durante toda a metraxe; a posta en escena -os cinco set pieces maxistrais onde ten lugar a acción- mergúllanos nese mundo futuro tan parecido e tan distante ao noso mentres que a artificiosidade da escritura empúxanos fóra, nun tirapuxa que se mantén durante os 147 minutos que dura a historia.

Read more

We are Tamagotchi en Vigo

Cando falamos do futuro so hai unha cousa que estea máis de moda que os robots: os relatos catastrofistas sobre ese futuro robotizado. Non hai relato que non conclúa cun escenario calamitoso. Que nos van a quitar o traballo, que nos van a substituír, que nos van a escravizar ou que nos van eliminar…

Read more